DE TIJD VAN TOEN: DE KERMIS

Vroeger leidden de meeste mensen een eentonig bestaan, zo wordt wel beweerd. Ze hadden lange werkdagen, ze kwamen zelden buiten hun buurt en ze vonden in hun schaarse vrije tijd nauwelijks afleiding, immers, er was geen vertier, geen amusement. Mensen waren ook sterker op elkaar aangewezen; hun directe sociale omgeving was groter en daarin vonden frequent ingrijpende gebeurtenissen als ziekte en dood plaats. Zij hoefden zich voor hun gevoel niet slechts te handhaven, zij moesten overleven. Bovendien waren er veel meer feesten dan nu; bijna elke rustdag was een feestdag. Er waren inderdaad geen sportverenigingen, geen bioscopen, geen dansgelegenheden; er was geen ontspanningslectuur, geen radio, geen televisie; het hele verschijnsel 'vrijetijdsbesteding' bestond niet. Toch, het spaarzame vermaak dat er wel was, bracht bij hen veel heftiger emoties teweeg dan ons vermaak bij ons. Niets is zo opwindend geweest als een ouderwetse kermis of jaarmarkt. De jaren negentig van de negentiende eeuw waren in dat opzicht uiterst vruchtbaar. Het stoomcaroussel deed zijn intrede, zo ook de stoomwip, de elektrische schommel en de rutschbaan. Ook het reuzenrad van Ferris, met een middellijn van oorspronkelijk honderdtwintig meter, beleefde zijn debuut. Eerder al ontstond de Kop van Jut, genoemd naar Hendrik Jut, die in 1872 een rijke weduwe en haar dienstbode op gruwelijke wijze had vermoord en tot woede van het publiek de doodstraf ontsprong die twee jaar eerder was afgeschaft. In feite ging het hier om vernoeming van een bestaand apparaat, dat in Engeland The pride of Middlesex heette. Een andere kermisklassieker volgde in 1908: Cotton Candy, aanvankelijk in Nederland bekend als Eetbare Watten en later als Suikerspin. Ondanks al deze vernieuwingen bleef het beroerd gaan met de kermis. Rond de eeuwwisseling waren al hele streken 'ontkermist' en na de Eerste Wereldoorlog verminderde het enthousiasme ervoor helemaal. 'Vrouwe Kermis', zo schreef G.A. Wumkes, werd 'een teringpatiënte'. Enkele rudimentaire kermisvormen, die aan de vroegere boerenkermis doen denken, ontsnapten tussentijds aan het verval. In Limburg kende men de Feestweide: een terrein dat door een boer beschikbaar was gesteld, niet altijd van alle ongerechtigheden ontdaan maar wel versierd met guirlandes en vlaggen. Centraal onderdeel was de kiosk voor de harmonie en daaromheen waren van ruw hout een dansvloer, tafels, banken en een bar gerealiseerd. Als attractie fungeerde bijvoorbeeld een tentje waar men iets uit lege flessen kon hengelen. De 'Vlaamse kermis' in Vlaanderen heeft deze sfeer gehandhaafd: een kleinschalig gebeuren met antieke spelletjes als Ezeltje Prik, sjoelen en ballengooien naar een stapel blikken. Ook een drinkgelag in cafés met buiten slechts een snoepkraam, een draaimolen en een schiettent. Volgens de berichten stamt deze vorm uit het begin van de twintigste eeuw, maar heel oud is het familieaspect ervan: men komt alvorens ter kermis te gaan in huiselijke kring bijeen voor een 'Kermisborrel'. In andere oorden moesten kermisexploitanten alles uit de kast halen om hun handel te redden. De wederopstanding lukte uiteindelijk dankzij techniek. Vooral de botsauto was natuurlijk een kapitale vondst: de meeste mensen droomden nog niet eens van een auto en toch konden zij zich op de kermis al van een denkbaar tekort bevrijden door tegen andere auto's op te knallen. Kort daarop verscheen ook de rupsbaan, insgelijks een sensatie, mede omdat er in de begintijd geregeld ongelukken mee gebeurden. Ter wille van de nostalgie bleven draaimolens lustig hun rondjes draaien, maar moderne varianten daarvan tilden vliegtuigjes de lucht in, tolden driezitjes door elkaar en maakten een zwiepende schuinslag. De nadruk verschoof van zien naar beleven en van beleven naar ondergaan, waarbij de gemiddelde leeftijd van de kermisgangers wel steeds lager werd. Aldus geciviliseerd en geactualiseerd keerde de kermis na de Tweede Wereldoorlog bijna overal terug, daarbij geholpen door de algehele welvaartsstijging.

X